اثرات اقتصادی حضور مهاجران در ایران؛ فرصت یا تهدید؟

اثرات اقتصادی حضور مهاجران در ایران؛ فرصت یا تهدید؟

بهزاد حسن نژاد از انجمن دیاران:

دومین کنفرانس حکمرانی و سیاستگذاری عمومی در ۱۳ و ۱۴ بهمن ۱۳۹۷ در مرکز همایش های صدا و سیما برگزار شد. این کنفرانس توسط دانشگاه صنعتی شریف، پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه شریف و اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری این دانشگاه برگزار شد و گستره ای وسیع از مسائل حاکمیتی را در بر می گرفت. بسیاری از سیاستگذاران، دولتمردان، اساتید دانشگاهی و دست اندرکاران مسائل مختلف کشور در این کنفرانس به ارائه ی آرای خود پرداختند.

پنل مهاجرت های بین المللی به عنوان یکی از مسائل مهم کشور در روز نخست این کنفرانس برگزار شد. این پنل شامل دو نشست مهاجرت از ایران و مهاجرت به ایران بود.

در چارچوب دومین کنفرانس حکمرانی وسیاست‌گذاری پنل مهاجرت به ایران با محوریت “اثرات اقتصادی حضور مهاجران در ایران، فرصت یا تهدید؟” در تاریخ ۱۳ بهمن ۱۳۹۷ با مشارکت انجمن دیاران و شبکه مهاجرت خاورمیانه و با حضور خبرگان، متخصصان و صاحب نظران حوزه مهاجرت در مرکز همایش های بین المللی صداوسیما برگزار شد.

 بهرام صلواتی در ابتدای جلسه به معرفی حاضران در پنل پرداخت. حاضران در پنل عبارت بودند از:

– آقای محسن همدانی معاون سابق امنیتی و انتظامی استان تهران

– آقای پاریاد مدیر کل امور تابعیت و اقامت وزارت امور خارجه

– خانم قدیمی معاون سابق اداره کل اموراتباع و مهاجرین خارجی استانداری تهران

– دکتر علی مزیکی، عضو هیئت علمی موسسه آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی

– آقای محسن شهرابی فراهانی، مدیر انجمن دیاران

در این نشست قرار بود نمایندگانی از وزارت علوم و اداره اشتغال اتباع خارجی وزارت کار هم حضور داشته باشند که متاسفانه حاضر به شرکت نشدند.

سیمای مهاجران در ایران

در ابتدای نشست پیمان حقیقت طلب، مدیر پژوهش های انجمن دیاران به ارائه ی تصویری آماری از مهاجران حاضر در ایران پرداخت و گفت:

امروزه مسئله مهاجرت یک مسئله جهانی و مهم است. در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۵۸ میلیون نفر مهاجر در سراسر دنیا زندگی می کردند. یعنی در سرزمینی زندگی می کردند که در آن به دنیا نیامده بودند. از این تعداد ۱۰درصدشان کسانی هستند که بر اثر جنگ، قحطی، خشکسالی و نزاع های داخلی مجبور به مهاجرت شده اند. کسانی که به کشورهای دیگر مهاجرت کرده اند. در حال حاضر در جهان تعداد ۴۰ میلیون نفر بیجا شده ی داخلی، ۲۵.۴ میلیون نفر پناهنده و ۳.۱ میلیون نفر پناهجو داریم. ۵۷% از پناهندگان تنها از سه کشور سوریه، افغانستان و سودان می‌آیند و ۸۵% پناهندگان به کشورهای در حال توسعه مهاجرت می‌کنند.

داده‌های سرشماری نفوس و مسکن ۱۳۹۵ تعداد ۱۶۵۴۳۸۸ نفر اتباع غیر ایرانی را معرفی می کند که از این بین بیش از ۹۵% آنها را اتباع افغانستانی تشکیل می‌دهند. بر اساس همین داده ها بزرگترین استان های میزبان اتباع افغانستانی به ترتیب استان ها تهران، خراسان رضوی، قم، کرمان و اصفهان هستند.

به گفته حقیقت طلب یک نکته بسیار مهم در سرشماری ۱۳۹۵ هرم سنی مهاجران خارجی است. بیش از ۴۵% آنها کمتر از ۱۹ سال سن دارند و ۶۵% آنها در ایران به دنیا آمده اند در ایران بزرگ شده اند و در ایران هم زندگی میکنند. بیش از ۹۷ درصد مهاجران حاضر در ایران یا در سن کار هستند و یا در آینده نزدیک به مولد اقتصادی تبدیل می‌شوند.

مهاجران حاضر در ایران به سه دسته تقسیم می‌شوند : دسته اول مهاجران دارای کارت آمایش، دوم مهاجران دارای گذرنامه و دسته آخر مهاجران غیرقانونی. دارندگان کارت آمایش پناهندگان حاضر در ایران هستند، کسانی که تا سال ۱۳۸۲ به عنوان پناهنده در ایران ثبت نام کرده اند و بعد از آن تنها کسانی که از دارندگان کارت آمایش متولد می‌شوند می‌توانند از این کارت بهره مند شوند  و پس از این سال برای شخص جدیدی این کارت صادر نشده است. آنها از مزایایی بهره مند هستند ولی در بسیاری از فعالیت ها دارای محدودیت‌های متعدد هستند.

محدودیت های اقامت قانونی داشتن در ایران

برای مثال دارندگان کارت آمایش محدودیت شغلی دارند و در مشاغلی خاص میتوانند کارت اشتغال دریافت کنند، حق دریافت گواهینامه و کارت بانکی ندارند و در رفت وآمد محدودیت‌های تردد و اسکان دارند و از خدمات الکترونیک نمیتوانند استفاده کنند. مهاجران با داشتن این کارت فقط تضمین حضور یکساله در خاک ایران را دارند ولی با این‌حال حاضرند محدودیت‌ها را بپذیرند. به نظر می‌رسد حد زیادی از این  محدودیت ها برای تشویق دارندگان این کارت ها برای تبدیل وضعیت خود به حالت گذرنامه ای صورت می‌پذیرد. اگرچه که دارندگان گذرنامه حق استفاده از گواهینامه و کارت های بانکی را دارند ولی به دلیل مشخص نبودن وضعیت اسکان و اقامتی آنها معمولا مهاجران رغبتی برای تبدیل وضعیت خود از کارت آمایش به گذرنامه را ندارند.

این پژوهشگر حوزه مهاجرت گفت : در کنار مهاجرانی که به صورت غیرقانونی وارد کشور شده اند بسیاری از مهاجران در ایران با گذرنامه و به صورت قانونی وارد کشور شده اند ولی به دلیل عدم تمدید دوباره اقامت امروز به مهاجران غیر قانونی تبدیل شده اند.

مدیر پژوهش دیاران گفت : ما داده ای از مهاجرانی که به صورت غیرقانونی وارد کشور می‌شوند نداریم ولی با این حال سازمان جهانی مهاجران (IOM) هرساله مهاجران افغانستانی که از مرز اسلام قلعه و میلک به افغانستان بازمی گردند را سرشماری می کند. بر اساس این سرشماری در سال اخیر و در پی نوسانات شدید ارزی بیش از ۷۵۰ هزار نفر از ایران به افغانستان بازگشتند. معمولا ورود و خروج مهاجران افغانستانی به ایران دارای نظم مشخصی است. هرساله روند بازگشت مهاجران افغانستانی در فصول بهار و در ماه های ابتدای سال بیشتر و در فصل پائیز و زمستان کند می شود ولی در سال اخیر به دلیل مشکلات اقتصادی کشور این روند به طرز  معنی داری تغییر کرد و در ماه تیر این میزان به بالاترین مقدار خود رسید.

مهاجران حاضر در ایران به کشورشان بازنخواهند گشت

حسین همدانی معاون اسبق امنیتی-انتظامی استانداری در ابتدای صحبت های خود به این مسئله اشاره کرد که چرا امروزه به دنبال این هستیم که مهاجران را تهدید یا فرصت بنامیم؟ مهاجران در ایران یک مسئله مانند بسیاری از مسائل دیگر در کشور هستند. قدم اول برای به ثمر رسیدن این دست از فعالیت ها در این موضوع نهفته شده است که یک بار برای همیشه لفظ فرصت و یا تهدید را کنار بگذاریم و منطقی به مسئله مهاجران در ایران نگاه کنیم.

در کشور ما حتی تعریف صحیحی از مهاجران نداریم. امروز ما باید بر اساس واقعیات تصمیم بگیریم این موضوع که آنها چرا به ایران آمده اند و یا چرا به افغانستان بازنمیگردند مسئله را حل نمی کند. اگر برخی در کشور منتظر بازگشت مهاجران افغانستانی و یا عراقی هستند انتظار عبثی دارند و به نظر بنده آنها هیچ گاه بازگشتی نخواهند داشت. ما در کشور جایگاه مهاجران را مشخص نکرده ایم و این مسئله باعث شده در بسیاری از مقاطع مهاجران به صورت خودجوش خود را مدیریت کرده اند.

در کشور ما رسیدگی به امور مهاجران متصدی واحد ندارد.

وزارت امور خارجه، وزارت کشور، نهاد ریاست جمهوری و وزارت اطلاعات همگی خود را متولی مهاجران می دانند. قانون در کشور ما برای مهاجران بسیار معطل است و این معطلی باعث شده در سیاست گذاری برای مهاجران بسیار ضعیف عمل کنیم.

همدانی پس از انتقاد از سیاست های موجود در قبال مهاجران بخش دوم صحبت های خود را با موضوع تحلیل فضای مهاجرت در ایران شروع کرد.

ما از جنبه های اقتصادی حضور مهاجران در ایران غافلیم

روزی در ایران ما با کشور گشایی مهمان می پذیرفتیم ولی امروز مهمان های محترمی سرزده وارد ایران شده اند و ما ایرانی ها مردمانی مهمان نواز هستیم و باید برای مهمان خود تدارک ببینیم. مهاجران برای استفاده از دو فرصت وارد ایران شده اند، اولی امنیت و دومی اشتغال. مهاجران ممکن است از خدمات درمانی استفاده کرده باشند ولی هدف اصلی آنها هیچ گاه دریافت خدمات درمانی نبوده است.

وی افزود : در حوزه اشتغال بسیاری به این مسئله اشاره میکنند که مهاجران بازار کار بومیان تصاحب کرده اند و مشاغل ایرانیان را می دزدند! این موضوع اصلا صحبت درستی نیست. مهاجران در ایران در هر حوزه ای که نیروی کار بومی علاقه و یا توانایی برای فعالیت نداشته اند وارد شده اند و با این کار به اشتغال بالادستی نیروی کار بومی کمک کرده اند. آنها هر جای خالی در بازار کار ما را به درستی پر کرده اند و در بسیاری از این مشاغل حذف آنها به اقتصاد ایران لطمه می زند.

در بحث اشتغال، اتباع افغانستانی یک مزیت اقتصادی هستند. مواردی مانند اسکان، تردد، آموزش، اشتغال و یا درمان و غیره که امروز مهاجران با آن روبرو هستند توام با مسائل اقتصادی هستند و باعث افزایش تقاضا برای اقتصاد ایران خواهند شد. آمار غیر رسمی امروز به حضور ۳.۵ میلیون افغانستانی در ایران اشاره میکنند که ما از مسائل اقتصادی آنها غافل هستیم.

تأسیس سازمان مهاجرت مسئله‌ای ضروری در کشور است.

حسین همدانی گفت : ما در کشور نیاز به تأسیس سازمان مستقل مهاجرت و تجمیع هماهنگ و متمرکز فعالیت های مربوط به مهاجران را داریم. امروز موازی کاری در زمینه رسیدگی به مهاجران در ایران باعث کاهش کارآمدی شده است. پیش نویس این طرح نوشته شده است ولی بنا به مسئله تامین مالی این طرح تا امروز اجرا نشده است.

به نظر من ما باید از اشتغال مهاجران در کشور استقبال کنیم. بنده به عنوان متولی امنیت استان تهران به شما میگویم عدم اشتغال اتباع افغانستانی و عراقی در کشور ما تنها برای داعش سودمند خواهد بود.  تأسیس تعاونی بوسیله اتباع خارجی در کشور میتواند به اقتصاد ما کمک کند. عضویت مهاجران در تعاونی های مجاز ایجاد توسط ایران به رسمیت شناخته شود و با هدایت فعالیت های اقتصادی مهاجران به کشور خودمان کمک کنیم.

به مهاجران کارت بانکی بدهیم

آقای همدانی خاطر نشان کرد :مسئله کارت های بانکی معضلی است که ما برای مهاجران درست کرده ایم. یک بانک عامل مانند بانک تجارت میتواند به مهاجران کارت بانکی دهد و این عمل در انحصار تجارت باشد. صرافی های تجارت انتقال پول مهاجران را برعهده بگیرد و با اخذ کارمزدی منطقی هم به مهاجران و هم به اقتصاد ایران کمک کند. امروز عصر ارتباطات است و نیاز است ما در این راه گام برداریم. عدم اعطای کارت های بانکی به مهاجران سبب شده عده ای سودجو با اخذ درصدی از تراکنش بانکی شخص کسب درآمد می کند.

سیاست وزارت خارجه جذب حداکثری و دفع حداقلی مهاجران است

آقای پاریاد که از اداره تابعیت و اقامت اتباع خارجی وزارت امور خارجه در این شست شرکت کرده بود در ادامه نشست گفت:

ادغام در مباحث مربوط به مهاجران بر عهده وزارت خارجه است. ادغام در جامعه محلی به دو صورت نسبی و مطلق صورت می پذیرد. ادغام نسبی را در بحث گرین کارت و یا کارت های اقامت بلند مدت تعریف میکنند و ادغام مطلع خود را در مباحث مربوط به تابعیت نشان می‌دهد. ما در ایران بنا به ظرفیت های قانونی مشکلی نداریم و قوانین متعددی برای جذب حداکثری مهاجران موفق داریم. به طور کلی سیاست وزارت امور خارجه جذب حداکثری و دفع حداقلی مهاجران است.

قانون مربوط به تابعیت در سال ۱۳۱۳ وضع شده است و قوانین متعددی برای اعطای تابعیت به مهاجران نخبه در نظر گرفته است. بند ۶ قانون اعطای تابعیت، ماده ۹۸۷ ، ۹۷۶ یا بند دو نمونه ای بارز از این قوانین است. بنا به قوانین تابعیت جمهوری اسلامی ایران هر مهاجر نخبه اعم از اقتصادی فرهنگی علمی و… که خدمات شایانی به کشور داده باشد از تابعیت ایران بهره مند خواهد شد. ۹۰% اعطای تابعیت ها در وزارت امور خارجه در این چارچوب اعطا می شود. وزارت خارجه هر آن کسی که بنا به تشخیص معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نمونه ای از یک نخبه تشخیص داده شود را لایق دریافت تابعیت دانسته و در این راه مساعدت لازم را به جا آورده است.

مهاجران اثر مثبت معنی داری بر تولید ناخالص داخلی کشورها دارند.

دکتر علی مزیکی ، عضو هیئت علمی گروه اقتصاد موسسه عالی آموزش پژوهش مدیریت و برنامه ریزی ریاست جمهوری در ابتدای صحبت‌های خود گفت : در ارائه امروز بنده به عنوان یک شخصیت دانشگاهی قصد دارم به این پرسش پاسخ دهم که آیا اتباع خارجه می توانند برای کشورهای مقصد مفید باشند یا خیر؟ اعطای یارانه به مهاجران یکی از مواردی است که امروز در ایران نقل بسیاری از محافل است. نگاه تک بعدی به مسائل سبب می شود تمام جوانب آن دیده نشود. اگر کودکان افعانستانی امروز حق تحصیل نداشته باشند در آینده نزدیک بزهکاری آنها دامن ما را خواهد گرفت.  

مشخصاً مهاجران و پناهندگانی که در ایران وجود دارند میتوانند منافع بسیاری برای کشور داشته باشند اما در عین حال می توانند مضراتی برای کشور به ارمغان بیاورند. برای کنترل مضرات ما باید مهاجران را به رسمیت بشناسیم و با رصد درست آنها را مدیریت کنیم.

این پژوهشگر اقتصادی افزود : به رسمیت شناختن مهاجران و اجرای معقول فرآیند ادغام در کشور ما میتواند بسیاری از مضرات حضور مهاجران را به درستی نشان دهد. پیمایش ها نشان میدهد بیش از ۹۰% مهاجران افغانستانی حاضر در ایران با دهک اول درآمدی بومیان قابل مقایسه هستند. یعنی بیش از ۹۰ مهاجران افغانستانی حاضر در ایران جزو اقشار نیازمند هستند.

نسل دوم این مهاجران اما مسئله جدا هستند. نسل اول مهاجران افغانستانی در مشاغل سطح پائین فعالیت می کردند و با تکمیل چرخه های شغلی به اشتغال بالادستی کمک میکردند. آنها بیشتر در مشاغل سخت و طاقت فرسا فعالیت میکردند که با فعالیت های  نسل دوم آنها تفاوت دارد. مطالعات جهانی نشان می دهد کشورهای مقصد برای دفع مضرات حضور نیروی کار خارجی در بازار کار کشور خود باید نسل دوم مهاجران را آموزش دهند. این نکته ای مهم و اساسی است که عدم توجه به نیروی کار مهاجر در کشور در ابتدا به اقتصاد داخلی ضربه می‌زند.

به گفته دکتر علی مزیکی :تقریبا در تمامی مطالعات جهانی، مهاجران اثر مستقیم مثبت و معناداری بر GDP کشور مقصد دارند. در بسیاری از کشورهای نفتی یک بحران بحث نفرین نفتی است. در کشورهای نفتی یک معضل عمده وجود اثرات منفی استفاده از نفت است. به طور ساده تر کشورهایی که از منابع نفتی بهره مند هستند از کشورهایی که از این نعمت بهره مند نیستند تولید ناخالص داخلی کمتری دارند. اما نکته جالب استفاده از نیروی کار مهاجر برای دفع مضرات این پدیده است. مطالعات علمی نشان میدهد کشورهای نفتی که در حوزه نفت خود از نیروی کار مهاجر استفاده کرده اند از مضرات منابع نفتی ضرر بسیاری کمتری دیده اند.

قوانین مهاجرتی ایران فرسوده اند و جوابگوی نیازهای امروز نیستند

سرکار خانم قدیمی، معاون سابق اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی استانداری تهران نیز در سخنانی در این نشست با اشاره به نقش مهاجرپذیری ایران از گذشته تا امروز گفت : ما با پدیده مهاجرت مدت های زیادی است که آشنایی داریم و ایران از قدیم به عنوان دروازه مواصلاتی شرق به غرب همواره در معرض حضور اتباع خارجه بوده است. قوانین مهاجرتی ایران که در سال های دور تدوین شده اند جوابگوی مهاجرت های امروز نیستند. آسیب های حضور مهاجران مختص ایران نیست و در تمام دنیا مهاجران با حضور در کشور میزبان آسیب هایی را وارد میکنند که پذیرش منطقی مهاجران میتواند از شدت آنها بکاهد.

ما در سال ۱۳۲۰ به صورت رسمی در کشور خود پناهنده داشتیم. ما از همان زمان برای تبعات حضور مهاجران در کشور تمهیدات قانونی داشتیم ولی امروز آن قانون نیست. اگر ما مهاجر افعانستانی را به یک نوزاد تشبیه کنیم امروز یک انسان ۵۰ ساله بالغ است. پس از گذشت ۵۰ سال از حضور مهاجران در ایران ما همچنان در پذیرش تابعیت مهاجران مستاصل هستیم و در پذیرش تغییرات بسیار کند هستیم و چابک نیستیم. ما در کشور نیاز به تغییرات سریع در قوانین مهاجرت خود داریم. قوانینی که امروز مورد استفاده قرار میگیرد متعلق به سال ۱۹۷۶ میلادی است و این قوانین نیازهای امروز ما را تأمین نمیکند.

وی در مورد اشتغال مهاجران حاضر در ایران گفت : اگر روزی مهاجر افغانستانی در احداث مترو و حفر تونل فعالیت داشت امروز استفاده کننده از آن، مدیر و حقوق بگیر مترو منِ ایرانی هستم. مهاجران افغانستانی توانسته اند با کمک به تکمیل چرخه های اشتغال باعث پیشرفت ما شوند. ما هستیم که از مزیت های آن استفاده می کنیم. ما باید یک نقشه راه و برنامه راهبردی برای مهاجران داشته باشیم.

یکی از بخش های این پازل پذیرش ازدواج و یا اشتغال مهاجران در کشور است. در مورد اشتغال مهاجران افغان در ایران وزارت رفاه پروانه های کار را در ۴۵ تا ۶۵ رده شغلی در نظر گرفته است و این در حالی است که همگی می دانیم مهاجران در ایران در ۲۰۰ تا ۳۰۰ شغل به صورت پویا فعالیت دارند. امروز ما نیاز داریم با به رسمیت شناختن اشتغال اتباع خارجی در ایران اینگونه فعالیت ها را قانونمند سازیم.

خانم قدیمی در انتهای صحبت های خود گفت:”ما در بسیاری از موارد با بازبینی قوانین موجود توانایی اعطای تابعیت به مهاجران سودمند را داریم”.

سیاست‌مدار بر اساس واقعیات تصمیم بگیرد نه آرزوها!

محسن شهرابی فراهانی مدیر انجمن دیاران در بخش پایانی نشست گفت : اگر ما از چهل سال پیش یک برنامه سیاستی مهاجرتی داشتیم امروز میتوانستیم به صورت دقیق به ابعاد اقتصادی آنها بپردازیم و به دلیل نبود یک بسته منسجم مهاجرتی امروز زیرساخت های لازم برای بررسی وضعیت اقتصادی مهاجران محیا نیست.

شهرابی در مورد تجربه های سیاستی در حوزه مهاجران به چند نکته اشاره کرد : “اول اینکه بپذیریم این یک مسئله است و آنرا به رسمیت بشناسیم. با به رسمیت نشناختن مهاجران در ایران فقط صورت مسئله را پاک کرده ایم و مشکلی حل نشده است.

دوم اینکه، بسیاری بر این باورند این مسئله مهاجران است و ما در سیاست های داخلی خود حفره های بسیاری داریم که باید به آن بپردازیم ولی باید بدانیم که این مسئله ما هست نه مهاجران. این مسئله یک کشوری است که کباده پیشرفت را به دوش میکشد ولی هنوز یک برگه سیاست مهاجرتی شفاف در قوانین خود ندارد.

سوم، به روز رسانی سریع قوانین مهاجرتی است. قوانین ما در بخش مهاجرت مربوط سال ۱۳۱۳ است، اما حالا همه‌چیز تغییر کرده و امروز قانون ۸۰ سال پیش نمی‌تواند راجع به این قضیه تصمیم بگیرد. ما در قوانین خود از لفظ اتباع بیگانه استفاده کرده ایم و امروز من این سوال را می‌پرسم که بیگانه با چه چیزی؟

بیگانه با زبان؟ بیگانه با فرهنگ؟ بیگانه با دین؟ بیگانه با جغرافیا؟ بیگانه با چه چیزی هستند؟ اگر این اتباع بیگانه ۱۰ سال، ۲۰ سال، ۵۰ سال در کشور ما زندگی کردند و برادری خود را ثابت کردند همچنان بیگانه هستند؟ ایا اتباع بیگانه نیاز به نردبان پیشرفت ندارند؟ در اتباع بیگانه ما آیا فعال فرهنگی و اقتصادی و… نداریم؟

چهارم، مهاجرت یک پدیده بین رشته‌ای است ؛ دارای ابعاد انسان‌شناسی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی دارد. بگذارید در مورد این پدیده پژوهش و تحقیق شود.

پنجم، تناقض در تصمیم گیری داریم. ما در تصمیم‌گیری‌ها در حوزه مهاجرت دستگاه‌های متولی زیاد داریم، در بین این‌ها تناقض وجود دارد. برای مثال وزارت رفاه با صدور کارت کار در مشاغل مورد نظر خود آن دسته از مهاجرانی که در این ردیف از مشاغل فعالیت می کنند را به رسمیت می‌شناسد، در همین بین ارگان دیگری کارت های بانکی آنها را مسدود می کند! دستگاهی متوجه است فعالیت شفاف مهاجران در کشور به سود اقتصاد ما است و دستگاهی دیگر نظری متفاوت دارد.

ششم، ما الان با نسل‌های دوم و سوم مهاجرین مواجه هستیم، نسلی که همانند نسل اول نیست که اولویت‌شان امنیت و اشتغال باشد، نسلی است که همراه با ایرانی‌ها بزرگ شده، انتظارات‌شان فرق می‌کند و باید با آن‌ها متفاوت برخورد کنیم. در بین نسل دوم و سوم مهاجرین نخبگان زیادی وجود دارد و باید یک فکر اساسی برای آن‌ها بکنیم “

در بخش پایانی این نشست تخصصی سوالاتی توسط حضار، صاحب نظران و خبرنگاران مطرح شد و کارشناسان نشست به آنها پاسخ دادند.