بی تکلیفی قیمت بنزین بر اساس تصمیمات کم ­مطالعه

انتشار در دنیای اقتصاد با نام«فقدان سياست هاي تكميلي»

سال هاست که قیمت سوخت­های فسیلی در ایران محل مناقشه مردم، گروه­ها و شخصیت­های اقتصادی و سیاسی بوده است. این موضوع از آن جهت جالب است که در اکثر مواقع بسیاری از اقتصاددانان با افزایش قیمت آن موافق بوده­ اند؛ اما اگر از بسیاری مردم و بعضی شخصیت­های اقتصادی و سیاسی بپرسیم، اما و اگرهای بسیاری دارند. بنده نیز همچون سایر متخصصان در مصاحبه­ هایی مطرح کرده بودم که «ما باید قیمت فرآوردهای سوختی را حتی بیش از قیمت جهانی برسانیم، چرا که مصرف این سوخت‌های فسیلی آلودگی ایجاد می‌کند و وقتی هزینه این آلودگی را از مصرف کننده نگیرید در حقیقت هوای پاک را به رایگان در اختیار مصرف کننده سوخت فسیلی مثل بنزین قرار داده‌اید.» با این اوصاف چرا قیمت بنزین هنوز برای ایران یک مساله با ابعاد مختلف است؟ به نظر می­ رسد که مساله اصلی عدم وجود مطالعات دقیق برای تصمیم­ گیری در این حوزه است. یک مثال ساده در این موضوع این است که دولت در برنامه‌ریزی برای قیمت بنزین بسیار کند عمل کرده است و از سال 93-94 تا کنون افزایشی در قیمت بنزین نداده است و اکنون از افزایش 50 درصدی صحبت می­ کند!

از طرف دیگر در مورد هزینه­ کرد درآمد حاصل از یارانه­ هامطرح شده بود که «بسیار مهم است منابع حاصل از هدفمندی به صورت کارآمدی هزینه شود و حمایت موثری هم از خانوار صورت بگیرد؛ چرا که ممکن است یک سرمایه گذاری ناکارآمد در نهایت ما را به این نتیجه برساند که چه بسا بهتر بود یارانه به همان شیوه قبلی اختصاص می یافت.» در اینجا باید گفت که اجرا نشدن یک سیاست خوب بهتر از اجرای بد آن و به اصطلاح شهید کردن آن است. چه کسی با هدفمندسازی مخالف بود؟ تقریباً هیچکس اما اکنون همه مخالف آن شده­ ایم چون بد اجرا شد! چه کسی با تک نرخی شدن مخالف بود؟ تقریباً هیچکس اما اکنون نگاه متفاوتی وجود دارد.

در مورد آثار تورمی افزایش قیمت سوخت­ های فسیلی در مطالعه­ ای بدست آوردیم که «... احتمالاً به دلیل افزایش قیمت حامل­ های انرژی و عدم وجود زیرساخت­های حمل و نقلی که وابستگی کمتری به این حامل­ها (سوخت­های فسیلی) دارند ...، بعد از هدفمندسازی در دوره 91-1390 تفاوت قیمت­های بین منطقه‌ای افزایش یافته­ اند ...»؛ همچنین در جای دیگری ذکر شده بود که «این افزایش تورم اتفاق خواهد افتاد اما به نظر، افزایش زیادی در تورم نداریم ... البته دولت می‌تواند برای محدود کردن آثار تورمی این سیاست راه‌های پیشگیرانه را درپیش گیرد. به طور مثال تکنولوژی حمل‌ونقل ما وابسته به سوخت‌های فسیلی است و افزایش قیمت این سوخت‌ها ممکن است منجر به انتقال تورم شود. در واقع (برای رفع این وابستگی) دولت باید در خصوص گسترش پوشش حمل و نقل عمومی اقدامات جدی انجام دهد». اما حال که بازنگری می‌کنیم متاسفانه دولت اقدام موثری در این زمینه­ ها نیز انجام نداده است. یا خوشبینانه­ تر اینکه هنوز نتایج آن را ندیده­ ایم و اگر چنین است صحبت از افزایش 50 درصدی در یک سال پس از چند سال عدم افزایش قیمت چندان هوشمندانه به نظر نمی‌رسد.

همچنین در جهت توصیه بعضی متخصصان در مصاحبه دیگری ذکر شده بود «در شرایط فعلی بهتر است دولت نرخ بنزین را به تدریج افزایش دهد. همچنین دولت می تواند در نقاط مختلف کشور نرخ متفاوتی برای بنزین تعیین کند مثلاً در مناطق مرزی که قاچاق بنزین وجود دارد (یا در مواقع آلودگی شهرها) نرخ ها می­ توانند بالاتر باشند. همچنین باید گفت که افزایش قیمت بنزین تنها راه حل به اندازه کافی موثر برای کاهش مصرف آن نیست؛ بلکه عوامل دیگر مانند گسترش حمل و نقل عمومی، گرفتن عوارض از ماشین­های فرسوده یا ماشین های با مصرف بالا راه حل های مکمل دیگر کاهش مصرف است. سیستم حمل و نقل عمومی در تهران تا حدودی گسترش یافته اما در بسیاری از شهرها مردم مجبورند برای رفت و آمدهای روزانه فقط از خودروهای شخصی استفاده کنند و چاره­ای جز مصرف بنزین ندارند و در این مناطق گزینه حمل و نقل عمومی برای مردم وجود ندارد.» متاسفانه در این مورد نیز با ثابت ماندن قیمت بنزین مردم و تولیدکنندگان این سیگنال را گرفتند که دولت در افزایش قیمت سوخت­ های فسیلی جدی نیست و به نظر می­ رسد سعی نکردند تا نحوه مصرف خود را تغییر دهند، لذا همچنان وابستگی زیادی به مصرف سوخت­ های فسیلی دارند و به نحوی شاید بتوان گفت این کالا برایشان ضروری­ تر هم شده است. البته تمام این موارد نیاز به مطالعات علمی آکادمیک دارند ...

با یادآوری این مطالب به نظر می­رسد که بعضی راهکارهای ارائه شده توسط متخصصان در این حوزه تکراری شده است. در این شرایط اگر دولت بخواهد به گسترش حمل و نقل عمومی با مطالعه جامع نپردازد شاید بعضی بگویند همان شیوه قبلی بهتر بود! یا ممکن است چنین نتیجه­ گیری شود که اگر دولت بخواهد برای سال­ها قیمت را ثابت نگاه دارد و ناگهان در یک سال 50 درصد افزایش بدهد، همان شیوه قبلی بهتر بود که حداقل یک یارانه­ ای هم به افراد می ­رسید! متاسفانه این تصمیمات کم ­مطالعه این شائبه را به وجود می ­آورد که ما، با این همه متخصص، محکوم به یک حاکمیت درجه دو هستیم.

قیمت بنزین یک مساله چند بعدی است و راه حل جزئی ندارد. شاید درست این بود که دولت از ابتدا یک برنامه جامع و بلندمدت افزایش قیمت سوخت فسیلی به همراه برنامه ­های مکمل می ­ریخت؛ از جمله به تدریج حمل و نقل ریلی درون‌شهری و برون شهری، یا هر نوع دیگری از حمل و نقل عمومی بر اساس مطالعه، را گسترش می ­داد. مردم تکلیفشان در مورد افزایش قیمت را می­ دانستند و برای آن برنامه­ ریزی می­ کردند و می­ دیدند که ما در حال حرکت به سمت یک سیستم حمل و نقل کارآمد و پاک هستیم و دولت صرفاً به دنبال افزایش و عدم افزایش­های مصلحتی و کوتاه­ مدت نیست. همزمان نظام دریافت عوارض در یک هماهنگی با شهرداری­ ها اصلاح می­ شد و اکنون که چند سال از روی کار آمدن دولت و ابقای آن می­ گذرد هنوز با این مشکل آلودگی روبرو نبودیم؛ که نیاز به مطالعه دارد و خدا می­ داند چه تبعاتی داشته باشد. از سوی دیگر باید نظام تامین اجتماعی در یک هماهنگی با نظام مالیاتی به حمایت موثر از خانوارها، و مالیات­ستانی اصولی مورد قبول مردم می‌پرداخت. شاید اگر همینطور پیش برویم عملاً قیمت بنزین با تنیده شدن در روابط پیچیده دنیای امروز ایران به مساله کل نظام تبدیل شده و به مرور بر پیچیدگی آن افزوده نیز می­ شود. حال دیگر تنها یک مطالعه علمی نیاز نیست بلکه باید چند مطالعه علمی بسیار عمیق­ تر با ابعاد اقتصادی، اجتماعی، زیست­محیطی، مدیریتی و ... در این مورد صورت بگیرد.