آموزش خصوصی مکمل آموزش دولتی
منتشر شده در روزنامه دنیای اقتصاد 1394/8/13
نظام های آموزشی در بسیاری از کشورها دولتی هستند و دولت در امر آموزش سرمایه گذاری گستردهای انجام می دهد هرچند ممکن است این سرمایه گذاری ها در ابتدا موجب افت تولید هم بشود. دلیل این موضوع ماهیت آموزش است که به دلیل ساختار اثرگذاری بلند مدت آن ممکن است از دید بنگاه‌های خصوصی به سرعت زودبازده نباشد؛ در حالیکه آموزش میتواند اثرات بسیاری روی توانایی افراد درآینده بگذارد و دولت‌ها ناگزیر هستند که برای حفظ منافع اجتماعی آن در امر آموزش سرمایه گذاری کنند. در این رابطه باید توجه کرد که سرمایه گذاری دولت‌ها در مقاطع پایین‌تر همانند ابتدایی و راهنمایی می تواند خیلی جدی‌تر صورت گیرد؛ چرا که مربوط به حقوق اولیه بوده و فقدان آن ممکن است اثرات جبران ناپذیری بر زندگی افراد بگذارد. البته نظام های آموزشی خصوصی نیز در کنار نظام آموزش دولتی فعالیت می کنند و می توانند موفق باشند به این دلیل که وقتی نظام آموزش دولتی وجود داشته باشد یک بستری فراهم خواهد شد که در کنار آن سیستم خصوصی هم می تواند به آموزش کمک کند اما به دلیل شکست بازار در بحث آموزش لازم است که مرجعی به نظام آموزش خصوصی نظارت کند.
نظام های آموزشی دولتی این مزایا را دارند که برنامه های بلند مدتی را در نظر می گیرند و علاوه بر منافع اقتصادی کوتاه مدتبه منافع اقتصادی بلند مدت و منافع اجتماعی نیز می پردازند. علاوه بر این، عموما برای جامعه اهداف بلند مدت تری را پیش بینی می‌کنند و این برای کشور امری نکوست ولی مسلما هر گونه ساختار دولتی به مرور زمان به یکنواختی و یک لختی می‌رسد. این جا لازم است سیاست گذاران به صورت فعال در نظام آموزشی دولتی همواره برنامه ریزی داشته باشند نظام آموزشی خصوصی می تواند مکمل خوبی برای دولت باشد در حقیقت وقتی اهداف مشخص شوند نظام آموزش خصوصی مانند یک سرمایه گذار خصوصی عمل می‌کند که بهتر می تواند اهداف محول شده را محقق کند ولی اگر نظارت مناسبی بر آموزش خصوصی صورت نگیرد احتمال دارد که این گونه نظام ها به دنبال سود های کوتاه مدت باشند و از آنجایی که سود آموزش در بلند مدت حاصل می شود ممکن است که در نظام های خصوصی مطالب و مهارت هایی به دانش آموزان آموخته شود که برای آینده مفید نباشد ولی اگر برنامه ریزی درست و نظارت مناسبی صورت گیرد، بخش خصوص می تواند از بخش دولتی هم بهتر عمل کند.
برای مثال مطالعات نشان داده که پرداخت دستمزد آموزگاران بر اساس عملکرد دانشجویان یا دانش آموزان، نتیجه خوبی نخواهد داشت. دلیل آن این است که در چنین شرایطی یک معلم بر اساس این که باید برای امتحان مشخصی نتیجه به دست آورد، فعالیت می کند. ولی مهارت هایی که در بلند مدت ظاهر می شود را به دانش آموزان نخواهد آموخت و تنها مهارت هایی را به دانش آموزان می آموزد که در یک امتحان مشخص نتیجه بگیرند . حالا با همین مثال می توان نشان داد که ما در این ساختار مشکلی داریم و آن این است که می خواهیم اموزگاران به دانشجویان مهارت هایی ها را یاد دهند که فرایند موفقیت این دانش آموزان در بلند مدت مفید باشد ولی نمی توانیم آن را کنترل کنیم بنابراین دولت باید وجود داشته باشد تا بتواند با دید حفظ منافع اجتماعی کنترلی صورت دهد و در کنار آن بخش خصوصی میتواند مشارکت کند. به بیان دیگر، بهتر است که کلیت یک نظام آموزشی دولتی باشد و اجزای خصوصی آن به شکلی که نظارت کاملی بر آنها صورت بگیرد فعالیت کنند.
بازدهی سرمایه گذاری در آموزش
طبق نمودار 1 در سال 2010 سهم مخارج دولت که صرف آموزش شده است حدود 4 درصد از در آمد ملی است که اگر ایران را با کشورهای دیگر مقایسه کنید می بینید که ایران جایگاهی متوسط دارد. بسیاری از کشور ها نسبت به در آمد ملی خود، هزینه بیشتری صرف آموزش کرده اند و برخی دیگر کمتر. سهم مخارج عمومی آموزش از در آمد ملی دولت در ایران در حد کشور ایتالیاست ولی این سهم در کشورهای سوئد و نروژ از ایران بیشتر است. مشکلی که در بحث سهم بودجه آموزش در کشور ها مطرح است این است که اگر روندها را مشاهده کنید در میابید که در ابتدا وقتی که سهم بودجه آموزش از کل در آمد ملی بالا می رود ممکن است روی در آمد ملی اثر عکس بگذارد. اما وقتی طبق نمودار 2 سطح هزینه های آموزش مقداری بالا می ماند در طول زمان این روند باز خواهد گشت و چنین به نظر می رسد که سرمایه گذاری روی آموزش به بازدهی خواهد رسید و کشورهایی که در آموزش بیشتر هزینه کرده اند درآمد آنها هم بیشتر می شود.
نمودار 1: رابطه سهم مخارج عمومي دولت در آموزش و محصول ناخالص داخلي سرانه براي كشورهاي با درآمد سرانه كمتر از ايران
نمودار 2: رابطه سهم مخارج عمومي دولت در آموزش و محصول ناخالص داخلي سرانه براي كشورهاي با درآمد سرانه بيشتر از ايران
منبع: بانك جهاني
نکته مورد توجه دیگر اینکه بازدهی به مقیاس آموزش می تواند صعودی باشد. در بسیاری از کشور ها مشاهده شده که نیروی آموزش دیده تخصصی از جنس تکنولوژی است و بازدهی آن به مقیاس صعودی است. شما مثلا دانشگاه را نگاه کنید تعداد کارمندهایی که در استخدام می کند محدود است به هرحال دانشگاه ظرفیتی دارد ولی اگر به دانشگاه های دنیا نگاه کنید تعداد اعضای هیئت علمی دنیا محدودیتی ندارد به این خاطر که بازدهی آموزش ممکن است صعودی باشد. یعنی ممکن است هرچقدر نیروی متخصص استخدام کنید بیشتر به آموزش کمک کند و بهره وری آن کم نشود .
لزوم ارتباط با صنعت
یک مشکلی که در بحث آموزش وجود دارد این است که گاهاً افراد بیش از حد نیاز تحصیل می کنند؛ چرا که افراد در اثر تحصیلی که می کنند در نهایت به مدرکی دست می یابند و این مدرک ملاک استخدام این افراد است. چنین مشاهده می شود که اکثراً افراد بیش از آنچه لازم است تحصیل می کنند تا نشان دهند که از کیفیت بالایی برخوردارند. بسیاری از مشاغل نیازی به مدرک به فوق لیسانس ندارد ولی افراد بسیاری تمایل به تحصیل در مقطع فوق لیسانس دارند . اما موضوع دیگری که نیز مطرح است این است که بسیاری از این فارغ التحصیلان که مشغول به کار می شوند با مهارت هایی که باید سر کار بروند آشنا نیستند . دلیل این نیز مشخص است چون افراد انگیزه دارند تا به شغل های بهتری دست پیدا کنند بنابراین تمایل دارند تا بیشتر تحصیل کنند اما نتیجه این مسابقه ایناست که افرادی که تحصیلات بالایی دارند در آینده به کارهایی می پردازند که از سطح تحصیلات آنها پایین تر است. برای حل این مشکل در خیلی از کشور های دنیا آموزش هایی را تعبیه می کنند که با آن مهارت مورد نیاز صنعت خاصی آموزش داده می شود. با این کار مراکزی ایجاد می شوند تا در حین اینکه افراد تمایل به مدرک گرفتن در آنها جذب می شوند مهارت هایی هم در کنار آن یاد می گیرند تا مدارکی را که گردآوریمی کنند بی فایده نباشند. بدین منظور، باید ارتباط خوبی بین دانشگاه و مراکز صنعتی برقرار شود و شاید حتی خیلی اوقات نباید افراد تحصیلات دانشگاهی داشته باشند. برای مثال، فارغ التحصیلان پس از اخذ دیپلم از دبیرستان، یا حتی کمتر، به مراکزی مراجعه کنند تا مهارت های لازم را برای کار مد نظرشان آموزش دهند و مدارکی نیز اعطا شود. حتی بهتر است که خود این مراکز این افراد را در صنعت مربوطه استخدام کند. این ارتباط بین صنعت و آموزش بسیاری از مشکلات تحصیل بیش از حد و یا مدارک گرایی را از بین می برد. فردی را در نظر بگیرید که پس از دریافت مدرک لیسانس میخواهد کار آزاد داشته باشد (مغازه داری)، مدرک لیسانس برای این فرد لزومی ندارد و اگر در سطح کلان به این موضوع نگاه کنید تحصیلات بیش از حد اتلاف منابع است.
آثار اجتماعی آموزش
بنابراین سرمایه گذاری در آموزش در بلند مدت باعث رشد تولید ملی می شود اما در کوتاه مدت ممکن است اثر عکس داشته باشد اما این سرمایه گذاری ها باید با تفکرات بلند مدت انجام شود. سرمایه گذاری در آموزش حداقل در مقاطع ابتدایی میتواند موجب رشد کشور شود و از طرفی باید آموزش هایی در سطوح بالاتر طراحی شوند که بعد از مقاطع ابتدایی با کار افراد مرتبط باشد تا از اتلاف منابع جلوگیری شود. به بیان دیگر، باید آموزش در سطوح بالاتر هدفمند باشد. باید به این نکته توجه شود که نظام آموزشی ارتباط بیشتری با بازار های کاریابی داشته باشند و در صنعت اثر گذار باشد. با بذل توجه به این موارد بازده سرمایه گذاری روی آموزش می تواند زودتر عملیاتی و باعث رشد در آمد ملی شود. البته به مساله دیگری که در کنار تمام این موارد بایستی پرداخته شود فایده آموزش در اگاهی بخشیدن به افراد برای زندگی بهتر است و فقط نباید درآمد ملی را در نظر گرفت. فردی که آگاهتر باشد بهتر میتواند زندگی خود را اداره کند و حس بهتری به زندگی دارد. هر چند این گونه موارد را نمی توان با درآمد ملی سنجید. در نهایت با گسترش جامعه شهری ما و از بین رفتن بعضی هنجارهای سنتی آموزش می تواند نقش جایگزین و مکمل بسیار خوبی داشته باشد. اگر سیستم آموزشی هدفمند باشد، می تواند به افراد اعتماد به نفس دهد، از میزان جرم و جنایت بکاهد و با ایجاد هنجارها از بسیاری رفتارهای پر خطر جلوگیری کند.